Falsafah
atau pandangan hidup masyarakat adat Minagkabau adalah
"adat basandi syarak syarak basandi kitabullah"
(ABS-SBK) "syarak mangato, adat mamakai, alam
takambang jadi guru"
Dalam hal ini akal dan budi, keluasan perasaan budi
sangat berperan, "manusia tahan kieh, binatang
tahan lacuik, kilek baliung alah ka kaki, kilek kaco alah
kamuko, tagisia lah labiah bak kanai, tasinggung labiah
bak jadi". Pepatah tersebut menuntut kearifan
dan kebijaksanaan manusia dalam berkata bertindak dan
bekerja. Sehingga disebut pula dalam adat "nan
bagarih babalabeh" sebagai hasil kearif bijaksanaan sebagai berikut :
Basilek
diujung lidah
Malangkah dipangka karih
Bamain diujuang padang
Tahu dikieh kato putuih
Tahu digelek kato abih
Tahu diereang jo gendeang
Sarato kurenah jo baenah
Tahu dirunciang ka mancucuak
Tahu dirantiang kamalantiang
Tahu didahan kamahimpok
Tahu digantiang nan kaputuih
Tahu dicondong kamahimpik
Tahu dibiang nan katabuak
Tahu diunah kamahambek
Tahu dibayang kato sampai
Dalam
melahirkan motif-motif dasar ukiran juga terdapat ungkapan
adat atau pepatah petitihnya sebagai pangkal tolak renungan
seni ukir Minangkabau.
Ukia
banamo bungo janggi
Sakaki samundam panuah
Dibaliak gunuang maha biru
Ditangahnyo tatandu bararak
Kiri kanan baaka cino
Kaliliang bungo sari manjari
Warano kambang gumirab
Turang manurang biludu gandum
Siba batanti kiri kanan
Buatan jambak jambu erang
Batatah intan co padi
Ruponyo bagirinyam
Kilau gumilau camburano
Ukia banamo dandam tak sudah
Salusin buliah diragam
Salaso dapek dilariak
Maukia dipapan laweh
Elok arak dihari paneh
Rancak lenggang di jalan data
Tiok kelok nampak baliku
Makanan ukia kasamonyo
Cancang tadaeh jadi ukia
Alam takambang jadi guru
Raso pareso tagak ditangah
Alua
jo patuik mangamudi
Panakiak pisau sirauik
Ambiak galah batang lintabuang
Salodang ambiak kaniru
Nan satitiak jadikan lauik
Nan sakapa jadikan gunuang
Alam takambang jadi guru
Nan Basaluak nan balaka
Nan Bakaik nan bagagang
Supayo tali nan jan putuih
Kaik kaik nak jan sangkah
Kaluak paku kacang balimbiang
Tampuruang lenggang lenggokkan
Bawo manurun ka Saruaso
Anak dipangku kamanakan dibimbiang
Urang kampuang dipatenggangkan
Tenggang nagari jan binaso
Tenggang sarato jo adatnyo
Pilin aka nak mamanjek
Pilin jariang nak barisi
Ramo-ramo sikumbang jati
Katik Endah pulang bakudo
Patah tumbuah hilang baganti
Pusako turun ka nan mudo
LETAK UKIRAN
Walaupun tempat ukiran pada sebuah rumah "gadang" tidak muthlak ada satu jenis ukiran, namun hal ini diatur dan berpedoman juga pada ukuran "jangko" dalam adat. "Patutsenteang" tidak boleh dalam, "patut" dalam boleh "senteang" , didalam "alur" dengan "patut, malabihi ancak-ancak, mangurangi sio-sio, talampau aru bapantiangan, kurang aru cirik kambiangan, condong mato ka nan elok, condong salero ka nan lamak.
Namun secara umum dapat dijelaskan letaknya pada bahagian rumah "gadang" yang walaupun pada beberapa daerah di Minagkabau masih terdapat perbedaan. Adapun tempat atau letak ukiran serta jenisnya adalah sebagai berikut :
PADA LINGKUNGAN ANJUANG RUMAH
Jenis atau Ragam Ukiran :
Penempatan atau lokasi Ukiran :
Saluak Laka
Labah Mangirok
Kalalawa Bagayuik
Salimpat
Tatandu Manyasok Bungo
Itiak Pulang Patang
Tangguak Lamah
Lumuik Hanyuik
Pesong Aia Babuih
Tupai Managun
pada pereng
pada papan galuang
pada dinding hari
pada papan salangko
pada papan sabalik anjuang
pada paso-paso
pada tarawang
pada lambai-lambai tagak
pada camin-camin
pada petak dindiang hari
PADA BADAN RUMAH
Jenis atau Ragam Ukiran :
Penempatan atau lokasi Ukiran :
Pisang Sasikek
Aka Cino Sagagang Duo Gagang
Ukir Tirai
Sikambang Manih
Kudo Manyipak
Takuak Kudo Basipak
Saluak Laka
Salimpat
Aka Barayun
Kuciang Lalok
Pesong Aia Babuih
Saluak Laka
pada papan garebek kepala pintu
pada lambai-lambai garebek
pada lambai-lambai di atas garebek
pada dindiang tapi/jendela
pada konsen jendela
pada konsen jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
pada papan sakapiang di bawah pengadan jendela
camin-camin jendela
camin-camin jendela
camin-camin jendela
PADA TEMPAT-TEMPAT YANG UMUM LAINNYA
Jenis atau Ragam Ukiran :
Penempatan atau lokasi Ukiran :
Tantadu Manyasok Bungo
Itiak Pulang Patang
Aka Barayun
Aka Duo Gagang
Lapiah Batang Jarami
Tupai Managun
Kalalawa Bagayuik
Siku Kalalawa
Bada Mudiak
Buah Palo Bapatah
Bungo Mangarang Buah
Paruah Anggang
Jalo Takaka/Taserak
Kaluak Paku
Aka Cino
Saik Galamai
Kuciang Lalok
Lumuik Hanyuik
Pucuak Rabuang
Tampuak Manggih
Labah Mangirok
Lumuik Hanyuik/Aka Barayun
Alang Babega
Itiak Pulang Patang
Daun Bodi
Aka Cino
Sajamba Makan
Carano Kanso
Siriah Gadang
pada tepi ukiran besar
pada tepi ukiran besar
pada ukiran tengah
pada lambai-lambai
pada lambai-lambai
pada ujung-ujung pekayuan/balok
dibawah kasau dan lain-lain
pada lambai-lambai dinding
pada tepi ukiran
pada tepi ukiran
pada papan dinding
ujung ukir pekayuan / balok
pada hamparan
pada pain dan tiang
pada tempe-tempe panjang
pada les plang
pada pangka ukiran
pada tiang-tiang besar
penutup ukiran
pada gonjong
pada atap penipiran
pada serambi / rumah gonjong
pada tuturan atap
pada lesplank / les tempe
pada dindiang hari
pada pintu
pada dindiang
pada ujuang peranginan
pada ujuang peranginan
Download buku
"MOTIF UKIRAN MINANGKABAU" dalam format :
Dalam bentuk format
file .pdf (Adobe Reader), [klik
disini]
Dalam bentuk
format file .doc (word document), [klik
disini]